Κριτικά υποστηρικτικά σχόλια για την Μεγάλη Σύνοδο της Κρήτης 2016
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Συνέχεια από το μέρος Ι – Γενικά εισαγωγικά σχόλια
Α. Τροφή και «συλλογικός άνθρωπος»
Έχει γραφεί ότι «είμαστε ό,τι τρώμε». Η τροφή ως δια-τροφή, μετά την αναπνοή και το νερό, αποτελεί το αναγκαίο μέσο συντήρησης και ανάπτυξης της βιολογικής ζωής. Γι’ αυτό και η εύρεση και η κατανάλωση της τροφής είναι ενστικτώδης ευθύς εξ αρχής. Επομένως η εύρεση και η λήψη της τροφής αυτή καθ’ εαυτή είναι ευλογημένη, αφού χωρίς τη βιολογική ζωή δεν μπορεί να υπάρξει ούτε συλλογική / κοινωνική ζωή, ούτε βεβαίως οποιαδήποτε «πνευματική» ζωή.
Το πρόβλημα που υπάρχει είναι, επειδή είναι γεγονός κατ’ αρχήν ενστικτώδες και χωρίς την κατάλληλη αγωγή, μπορεί να παρεκτραπεί εύκολα σε «ατομική» υπόθεση. Και κάθε «ατομική» υπόθεση αποτελεί «αλλοτρίωση» από τον «συλλογικό άνθρωπο». Έτσι μπορεί μετά να οδηγήσει στον ανταγωνισμό, στον εξουσιασμό, στην καταπίεση, στην συνεχιζόμενη αδικία και στο τέλος στην θρησκευτική και πολιτική νομιμοποίηση κάθε «σύνδεσμου αδικίας» και κάθε «στραγγαλιάς βιαίων συναλλαγμάτων»…
Β. Νηστεία, συναισθήματα και στάσεις
Προσωπικά συνεχίζω να είμαι απ’ αυτούς που η νηστεία αποτελεί ακόμα μια «στυφή» πρακτική, παρ’ ότι γνωρίζω πολλά ανθρώπινα πρόσωπα που την κάνουν με πραγματική «χαρά» και ταυτόχρονα δεν της δίνουν και ιδιαίτερη αξία. Αυτοί χαίρονται το «επόμενο επίπεδο» της χριστιανικής ζωής, της λεγόμενης «φώτισης». Γράφοντας αυτή τη σειρά σχολίων, μαζί με το προσωπικό μου ζύγισμα, θα προσπαθήσω να εκλαϊκεύσω όσα κατανόησα, όσα με άγγιξαν και όσα δεν βρήκα στην απόφαση.
Μπορώ όμως προκαταρκτικά να τονίσω ότι οι απόψεις των ζηλωτών περί της δήθεν «κατάργηση της νηστείας» δεν πατούν πουθενά μέσα στην απόφαση. Το γιατί έπεσαν τόσο έξω, ούτε θέλω ούτε μπορώ να απαντήσω.
Το ζήτημα της νηστείας, δηλαδή της αποχής για μικρά ή μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα από συγκεκριμένες τροφές (κυρίως ζωϊκές), σε μεγάλες ποσότητες από άλλες ή και κάποια μικρά διαστήματα ασιτίας/ατροφίας, αποτελεί κορυφαίο ζήτημα για την Ορθόδοξη Εκκλησία και την πρακτική της χριστιανικής θεραπευτικής πορείας των πιστών της από την αλλοτρίωση του ατομισμού και των παρενεργειών του. Παράλληλα, επειδή είναι μέσο και όχι στόχος, αποτελεί και επικίνδυνη παγίδα. Ταυτόχρονα η εμπειρία δείχνει ότι, τουλάχιστον στα αρχικά στάδια της λεγόμενης «κάθαρσης» από τις αρνητικές συνέπειες των παθών του «σαρκικού» ανθρώπου, είναι μια δύσκολη και «στυφή» πρακτική.
Και επειδή ‘’…σήμερον πολλοί πιστοί δέν τηροῦν ἁπάσας τάς περί νηστείας διατάξεις, εἴτε ἐξ ὀλιγωρίας εἴτε λόγῳ τῶν ὑπαρχουσῶν συνθηκῶν ζωῆς…’’, γι’ αυτό στις αποφάσεις της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου στο Κολυμπάρι της Κρήτης του 2016, μετά την «Εγκύκλιο» και το «Μήνυμα», το πρώτο θέμα που διαλαμβάνεται είναι τα σχετικά με τη νηστεία: (στα ελληνικά) «Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΣ ΤΗΣ ΝΗΣΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΤΗΡΗΣΙΣ ΑΥΤΗΣ ΣΗΜΕΡΟΝ» (στο τέλος του άρθρου ως παράρτημα, από την επίσημη ιστοσελίδα της Συνόδου).
Η γενική μου παρατήρηση είναι ότι το όλο κείμενο είναι συμβατό, όσον αφορά τη νηστεία, με την μακρόχρονη Παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Νομίζω ότι είναι η απόφαση άμεσα κατανοητή στον καθένα που έχει τη σχετική εμπειρία, έστω και ως αρχάριος. Και επομένως γίνεται άμεσα θεολογικά αποδεκτή.
Νομίζω, επίσης, ότι η ροή του κειμένου οδηγεί στο τέλος σε ζητήματα «εκκλησιαστικής οικονομίας» και «φιλάνθρωπης συγκατάβασης», στην σημερινή όντως δύσκολη εποχή, για τις δυσκολίες μη πλήρους τήρησης για «τάς περί νηστείας διατάξεις». Οπότε μάλλον φαίνεται και ο πραγματικός βασικός λόγος ώστε να περιληφθεί το ζήτημα στις αποφάσεις της Μεγάλης Συνόδου.
Θεωρώ ότι οι σχετικές αποφάσεις ήταν και αναγκαίες και προσεγμένες και ποιμαντικά και θεολογικά πετυχημένες. Δυστυχώς ακόμα υπάρχουν φωνές που στέκονται αμφίσημα απέναντι στις αποφάσεις, ενώ λίγοι έχουν μετατραπεί και σε πολέμιους!
Γ. Αληθής και νεκρή νηστεία
Για την απόφαση της Μεγάλης Συνόδου στο ζήτημα αυτό έχουν επιλεγεί μια σειρά από όρους – θεολογικές έννοιες για να φανεί πότε η νηστεία είναι προωθητική του «πνευματικού αγώνα», όπως: «αληθής νηστεία», «επαινετή νηστεία», «ευάρεστος νηστεία», «ιερά νηστεία». Αντίθετα για να αποδοκιμάσει την υποκρισία και την παγίδα επέλεξε τον όρο «νεκρά νηστεία».
Την αληθινή νηστεία την συνδέει με την «αδιάλλειπτο προσευχή» και την «ειλικρινή μετάνοια». Η αδιάλλειπτος προσευχή είναι κυρίως εσωτερική και νοερή απόπειρα συνομιλίας με τον Ιησού στο κέντρο του νου, ενώ η ειλικρινής μετάνοια αποδοκιμάζει μέχρις εσχάτων τόσο τις συχνές «αστοχίες», όσο και την έπαρση από μικρές ή μισές «επιτυχίες» είτε στον βίο είτε στην πολιτεία μας.
Την νεκρή νηστεία την συνδέει δια του αντιθέτου με τα λεγόμενα «καλά έργα» που ονοματίζει ως «ευποιΐα». Αξιοσημείωτο είναι ότι υπογραμμίζει ιδιαιτέρως την άδικη σύγχρονη συγκέντρωση αγαθών σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο σε λίγα χέρια: ‘’…κατά τήν σύγχρονον ἐποχήν, καθ’ ἥν ἡ ἄνισος καί ἄδικος κατανομή τῶν ἀγαθῶν στερεῖ καί αὐτοῦ τοῦ ἐπιουσίου ἄρτου ὁλοκλήρους λαούς…’’! Έτσι μας θέτει συνοπτικά τόσο σε επίπεδο βίου το ζήτημα των πρόσκαιρων ζητημάτων και μορφών αλληλεγγύης, όσο και σε ευρύτερο επίπεδο, δηλαδή της πολιτείας μας, τις πολιτικές μας ευθύνες για την συγκέντρωση κάθε μορφής του παγκόσμιου πλούτου στα λίγα χέρια.
Για μια «τοιαύτη νηστεία» χρησιμοποιούνται και οι θεσμικοί όροι όπως «άρρηκτος δεσμός», «ιερός θεσμός», «καθεστώς νηστείας». Γιατί άραγε; Νομίζω διότι η νηστεία κυρίως αποτελεί συλλογικό και ταυτόχρονο «μέγα πνευματικόν ἀγώνισμα» για το όλο σώμα της Εκκλησίας, δηλαδή όλων των πιστών κατά την προσωπική δύναμη: ‘’…εἰ δὲ οὐ δύνασαι, ὃ δύνῃ τοῦτο ποίει. Περὶ δὲ τῆς βρώσεως, ὃ δύνασαι, βάστασον…’’.
Φυσικά υπάρχουν και περιπτώσεις καθαρά προσωπικής νηστείας, την οποία βλέπουμε (π.χ. στα γεροντικά διδάγματα και ιστορίες) να κρύβεται επιμελώς, όπως αναφέρει και το Ευαγγέλιο… Η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος αναφέρει μια σειρά από τέτοιες περιπτώσεις και τις οποίες βεβαίως ευλογεί: ‘’…νά ἐθισθῇ δέ ὥστε νά νηστεύῃ εἰς ἔνδειξιν μετανοίας, εἰς ἐκπλήρωσιν πνευματικῆς ὑποσχέσεως, πρός ἐπίτευξιν ἱεροῦ τινος σκοποῦ, εἰς καιρούς πειρασμοῦ, ἐν συνδυασμῷ πρός αἰτήματα αὐτοῦ παρά τοῦ Θεοῦ, πρό τοῦ βαπτίσματος (διά τούς προσερχομένους εἰς τό βάπτισμα ἐνηλίκους), πρό τῆς χειροτονίας, εἰς περιπτώσεις ἐπιτιμίων, κατά τάς ἱεράς ἀποδημίας καί εἰς ἄλλας παρομοίας περιστάσεις…’’.
Θα μπορούσε ακόμη να προσθέσει, και έτσι να ολοκληρωνόταν η ενότητα, εάν επέμενε να μας θέσει και προ των υποκριτικών μας στάσεων και συμπεριφορών όταν διαλαλούμε ασκόπως την νηστεία, η οποία συνήθως συνοδεύεται και με μεγάλες ή και επικίνδυνες κοινωνικές συμπεριφορές… Γιατί η νηστεία αποτελεί μέσο τόσο για μια εσωτερική πορεία αλλαγής στάσης για τη ζωή και τα πράγματα, αλλά και για συλλογική αλλαγή πορείας μέσα στην κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα.
Να τολμήσω να πω ότι η σημερινή θέση του κεφαλαίου σε παγκόσμιο επίπεδο αποτελεί στο βάθος του αποτέλεσμα της καθεστηκίας αντίληψης για την τροφή – αγαθά και τη νηστεία, για την ατομικιστική βιοθεωρία έναντι της συντροφικότητας των ανθρώπων και της σχέσης ανθρώπου και φύσης – κτίσης.
Δ. Νηστεία και μέγιστα κοινωνικά ζητήματα
Στην εποχή μας ζούμε μια τρομερά επιθετική μορφή του συσσωρευμένου πλούτου (κεφάλαιο) είτε σε ιδιωτικό ή κρατικό επίπεδο, είτε παγκοσμιοποιημένο ή εθνικιστικό. Η Ορθόδοξη Εκκλησία κρατά στην καρδιά της το νόημα της κοινής τροφής και της κοινής νηστείας τόσο στο θεσμικό, όσο και στο επίπεδο της όποιας ορθής συμμετοχής των πιστών της.
Η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος, παρότι δεν μπήκε σε λεπτομέρειες, όμως σημείωσε όλα εκείνα τα στοιχεία που αρκούν ώστε ως χριστιανοί της εποχής μας να μετανοήσουμε συλλογικά και να επανατοποθετηθούμε στα μέγιστα κοινωνικά ζητήματα. Τοποθετεί επίσης ως ένα ισχυρό θεμέλιο της «αληθούς νηστείας» το νόημα από τον εξής παλαιό λειτουργικό ύμνο:
‘’Νηστεύοντες ἀδελφοί σωματικῶς, νηστεύσωμεν καὶ πνευματικῶς· λύσωμεν πάντα σύνδεσμον ἀδικίας· διαρρήξωμεν στραγγαλιάς βιαίων συναλλαγμάτων· πᾶσαν συγγραφὴν ἄδικον διασπάσωμεν· δώσωμεν πεινῶσιν ἄρτον, καὶ πτωχοὺς ἀστέγους εἰσαγάγωμεν εἰς οἴκους» (Στιχηρόν, Ἰδιόμελον Τετάρτης, Α’ Ἑβδομάδος Νηστειῶν. Πρβλ. Ἠσαΐου νη’, 6-7)’’.
Τι μπορούμε να δούμε σε αυτό το θεμέλιο;
α) Η αρχή της νηστείας είναι μεν σωματική, αλλά επεκτείνεται σε όλο το βίο και πολιτεία μας, και στοχεύει στη σύνολη πνευματική μας ζωή.
β) Μας καλεί να δια-«λύσωμεν» κάθε σύνδεσμο αδικίας όπου εμπλεκόμαστε ή διαπλεκόμαστε… Είτε μας αφορά προσωπικά, οπότε αναλαμβάνουμε τις προσωπικές μας ευθύνες, είτε μας αφορά συλλογικά και συλλογικά αγωνιζόμαστε. Μια σημερινή εικόνα; Οι πλειστηριασμοί πρώτης κατοικίας…
γ) Μας καλεί να «διαρρήξωμεν» εκβιαστικά συναλλάγματα που στραγγαλίζουν τους αδυνάτους. Μια εικόνα; Οι δανειακές συνθήκες…
δ) Μας καλεί να «διασπάσωμεν» βίαιες συναλλαγές εάν είμαστε απο τη μεριά του ισχυρού. Αυτό δεν σημαίνει βεβαίως ότι δεν θα αγωνιστούμε να αλλάξουν συλλογικά εάν είμαστε από τη μεριά του αδυνάτου και «οι κραυγές μας φτάνουν έως τα αυτιά Κυρίου του Σαβαώθ» (Επ. Ιακώβου). Μια εικόνα; Οι μικροί μισθοί…
ε) Μας καλεί σε συνεχή ενεργητική αλληλεγγύη με πρώτο το φαγητό – ψωμί («δώσωμεν πεινῶσιν ἄρτον»), αφού χωρίς τροφή ακολουθεί ο βιολογικός θάνατος. Οι απολυμένοι, οι αδύναμοι, οι άνεργοι, οι μετανάστες, οι πρόσφυγες…
στ) Μας καλεί τέλος «καὶ πτωχοὺς ἀστέγους εἰσαγάγωμεν εἰς οἴκους». Να σπιτώσουμε όχι αυτούς που έχουν «πουγγιά», αλλά τη φτωχολογιά και προσφυγιά. Είτε στα δικά μας σπίτια, είτε στα συλλογικά ευπρεπή και αξιοπρεπή καταλλήματα. Και βεβαίως όχι αιωνίως, αλλά έως ότου παλέψουμε και έλθουν οι οριστικές λύσεις. Μια εικόνα; Η Μόρια στην Λέσβο και το Πέραμα στην Αττική, οι άστεγοι στις μεγάλες πόλεις…
Παράλληλα σημειώνει κι άλλο ακρογωνιαίο λίθο για να μη μετατραπεί η νηστεία σε υποκριτική, νεκρή και επικίνδυνη:
‘’Οὐ μέντοι ἐξαρκεῖ καθ’ ἑαυτήν ἡ ἀποχὴ βρωμάτων πρὸς τὴν ἐπαινετὴν νηστείαν, ἀλλὰ νηστεύσωμεν νηστείαν δεκτήν, εὐάρεστον τῷ Θεῷ. Ἀληθὴς νηστεία ἡ τοῦ κακοῦ ἀλλοτρίωσις, ἐγκράτεια γλώσσης, θυμοῦ ἀποχή, ἐπιθυμιῶν χωρισμός, καταλαλιᾶς, ψεύδους, ἐπιορκίας. Ἡ τούτων ἔνδεια νηστεία ἐστὶν ἀληθής. Ἐν τούτοις μὲν ἡ νηστεία καλόν» (Μ. Βασιλείου, Περί νηστείας 2, 7. PG 31, 196D)’’.
Η νηστεία δεν αποτελεί και δεν φτάνει να είναι μια «ἀποχὴ βρωμάτων». Μας τονίζει κάθε αποξένωση από το κακό – «ἡ τοῦ κακοῦ ἀλλοτρίωσις», όπου μιά όψη του είναι η κοινωνική αδικία την οποία σχολιάσαμε και βιώνουμε. Ακολουθεί μιά ακόμη σειρά δύσκολων προσωπικών όψεων νηστείας ως «εγκράτειας» οι οποίες συνδέουν το σωματικό με το πνευματικό στις διαστάσεις του βίου και πολιτείας μας. Αφορούν το τι και πως λέμε ή γράφουμε, το χωρισμό από επιθυμίες που οδηγούν μόνο στην ατομική απόλαυση, στον ανταγωνισμό και κυρίως με αθέμιτα μέσα όπως η «καταλαλιά», το «ψεύδος», η δικομανία που φτάνει μέχρι την «επιορκία». Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο μιλάμε για «αληθή νηστεία»: «Ἐν τούτοις μὲν ἡ νηστεία καλόν»…
Ε. Νηστεία και εκκλησιαστική οικονομία – συγκατάβαση
Σημειώσαμε ήδη ότι η Μεγάλη Σύνοδος έθεσε και ‘’ζητήματα εκκλησιαστικής οικονομίας’’ και ‘’φιλάνθρωπης συγκατάβασης’’, στην σημερινή όντως δύσκολη εποχή, για τις δυσκολίες μη πλήρους τήρησης για ‘’τάς περί νηστείας διατάξεις’’. Και ισχυριστήκαμε ότι «μάλλον φαίνεται και ο πραγματικός βασικός λόγος ώστε να περιληφθεί το ζήτημα στις αποφάσεις της Μεγάλης Συνόδου».
Έτσι στο μικρό άρθρο 7 ξεκαθαρίζει εξ αρχής δύο βασικές αιτίες για την ευελιξία: την ‘’αδήρητη ανάγκη’’ και την ‘’χαλεπότητα των καιρών’’. Για τις αιτίες αυτές εκτιμώ ότι θα γίνει αρκετή συζήτηση ανά τοπική Εκκλησία και επομένως δεν χρειάζεται να σημειώσω κάτι παραπάνω: ‘’…Διό καί προέβλεψε τήν δι’ ἀσθένειαν τοῦ σώματος ἤ δι’ ἀδήριτον ἀνάγκην ἤ καί διά τήν χαλεπότητα τῶν καιρῶν ἀνάλογον ἐφαρμογήν τῆς ἀρχῆς τῆς ἐκκλησιαστικῆς οἰκονομίας κατά τήν ὑπεύθυνον κρίσιν καί ποιμαντικήν μέριμναν τοῦ σώματος τῶν ἐπισκόπων τῶν κατά τόπους Ἐκκλησιῶν...’’.
Και επειδή η νηστεία είναι μέσον και οι πιστοί δεν βρίσκονται ούτε στις ίδιες συνθήκες, ούτε στο ίδιο «πνευματικό στάδιο», γι’ αυτό υπάρχει συγκατάβαση και οικονομία-ευελιξία. Όταν αυτό δεν συμβαίνει π.χ. από σκληρότητα «πνευματικών ηγετών», τότε ο λαός στην Εκκλησία το πραγματώνει μόνος του, οπότε σπάζει βεβαίως και την συλλογική στάση (άρθρο 2): ‘’«ὅρα μὴ τις σὲ πλανήσῃ ἀπὸ ταύτης τῆς ὁδοῦ τῆς διδαχῆς… Εἰ μὲν γὰρ δύνασαι βαστάσαι ὅλον τὸν ζυγόν τοῦ Κυρίου, τέλειος ἔσει· εἰ δὲ οὐ δύνασαι, ὃ δύνῃ τοῦτο ποίει. Περὶ δὲ τῆς βρώσεως, ὃ δύνασαι, βάστασον» (Διδαχή στ’, 1-3)’’.
Η Μεγάλη Σύνοδος της Κρήτης γνωρίζοντας τι συμβαίνει σημείωσε το φαινόμενο εμφαντικά, πρόσθεσε και σύγχρονους παράγοντες για να θεμελιώσει την μετά ‘’φειδούς’’ οικονομία.
Οι περίοδοι της νηστείας αναπτύχθηκαν σιγά σιγά και επηράστηκαν από πολλούς παράγοντες (άρθρο 2): ‘’…Βεβαίως, εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν πρᾶξιν, τήν ἀνά τούς αἰῶνας μαρτυρουμένην, ὑπῆρξε ποικιλία οὐχί μόνον εἰς τήν ἔκτασιν τῆς νηστείας πρό τοῦ Πάσχα (Διονυσίου Ἀλεξανδρείας, Ἐπιστολή πρός Βασιλείδην ἐπίσκοπον, ΡG 10, 1277), ἀλλά καί ὡς πρός τόν ἀριθμόν καί τό περιεχόμενον τῶν ὑπολοίπων περιόδων νηστείας, αἵτινες διεμορφώθησαν ὑπό τήν ἐπιρροήν ποικίλων παραγόντων, πρωτίστως λειτουργικῶν καί μοναστικῶν, προκειμένου νά συντελῆται μεταξύ ἄλλων καί ἡ κατάλληλος προετοιμασία πρό τῶν μεγάλων ἑορτῶν. Οὕτως, ὁ ἄρρηκτος δεσμός νηστείας καί λατρείας…’’.
Έτσι από τη μία σημείωσε όλες τις κατά παράδοση περιόδους νηστείας (άρθρο 6), χωρίς να σημειώσει επίσημα το είδος των τροφών που νηστεύονται αντίστοιχα: ‘’ ἤτοι τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, τῆς Τετάρτης καί τῆς Παρασκευῆς, αἵτινες μαρτυροῦνται ὑπό τῶν ἱερῶν κανόνων, ὡς καί τῶν νηστειῶν τῶν Χριστουγέννων, τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, καί τῶν μονοημέρων τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, τῆς παραμονῆς τῶν Θεοφανείων καί τῆς ἀποτομῆς τῆς τιμίας κεφαλῆς Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου, πρός τούτοις δέ καί...’’.
Από την άλλη σημείωσε μια σειρά λόγων και συνθηκών ώστε να υφίσταται ‘’ποιμαντική συγκατάβαση’’ και προσωπική στάση των πιστών, πάλι (έξοχα) χωρίς συγκεκριμένες λεπτομέρειες (άρθρο 8): ‘’… Ὅθεν διά τούς ἔχοντας δυσκολίαν εἰς τήν τήρησιν τῶν ἰσχυουσῶν περί νηστείας διατάξεων εἴτε ἐκ λόγων ἀτομικῶν (ἀσθένεια, στράτευσις, συνθῆκαι ἐργασίας κ.λπ.) εἴτε γενικωτέρων (εἰδικαί συνθῆκαι ἐπικρατοῦσαι εἴς τινας χώρας ἀπό πλευρᾶς κλίματος, καθώς καί κοινωνικο-οἰκονομικαί ἰδιαιτερότητες τινῶν χωρῶν λ.χ. ἀδυναμία εὑρέσεως νηστησίμων τροφῶν) ἐπαφίεται εἰς τήν διάκρισιν τῶν κατὰ τόπους Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν νά καθορίσουν τήν φιλάνθρωπον οἰκονομίαν καί ἐπιείκειαν…’’.
Και καταλήγει στο ίδιο άρθρο βάζοντας ως οδηγό μια βασική ορθόδοξη νηπτική αρετή, την ‘’διάκριση’’, και προκρίνοντας την πειθώ και την ηπιότητα και όχι τη νομική βία: ‘’… «Καλόν τὸ νηστεύειν πᾶσαν ἡμέραν, ἀλλ’ ὁ μή ἐσθίων τὸν ἐσθίοντα μὴ κρινέτω. Ἐν τοῖς τοιούτοις οὐ νομοθετεῖν, οὐ βιάζεσθαι, οὐκ ἀναγκαστικῶς ἄγειν τὸ ἐγχειρισθὲν προσήκει ποίμνιον, πειθοῖ δὲ μᾶλλον, καὶ ἠπιότητι, καὶ λόγῳ ἅλατι ἠρτυμένῳ..» (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Περί τῶν ἁγίων νηστειῶν, 3. PG 95, 68B)…’’.
Στ. Νηστεία, Λατρεία και Θεία Ευχαριστία
Πέρα από τα δίπολα τροφή – νηστεία, νηστεία – εγράτεια, νηστεία – αλληλεγγύη, τίθεται και το δίπολο νηστεία – Ευχαριστία. Η νηστεία ως αποχή πλήρης ή μερική από την τροφή αποτελεί σύμβολο του θανάτου. Για μια αναστάσιμη όμως θεολογία, όπως είναι αυτής της αρχέγονης Εκκλησίας, όπως την συνεχίζει η αυθεντική Ορθοδοξία, δεν μπορεί παρά να συμ-πληρώνεται και από τροφή Ζωής. Έτσι απ’ αυτή την έποψη υπάρχει μια σύνδεση νηστείας και Θείας Ευχαριστίας, αφού αυτή κορυφώνεται με την Μετάληψη της «αθάνατης τροφής».
Σημειώνει η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος: ‘’…Ἡ νηστεία ἀποχὴ τροφῆς ἐστι κατὰ τὸ σημαινόμενον. Τροφὴ δὲ οὐδὲν δικαιοτέρους ἡμᾶς ἢ ἀδικωτέρους ἀπεργάζεται· κατὰ δὲ τὸ μυστικὸν δηλοῖ ὅτι, ὥσπερ τοῖς καθ’ ἕνα ἐκ τροφῆς ἡ ζωή, ἡ δὲ ἀτροφία θανάτου σύμβολον, οὕτω καὶ ἡμᾶς τῶν κοσμικῶν νηστεύειν χρή, ἵνα τῷ κόσμῳ ἀποθάνωμεν, καὶ μετὰ τοῦτο, τροφῆς θείας μεταλαβόντες, Θεῷ ζήσωμεν» (Κλήμεντος Ἀλεξανδρέως, Ἐκ τῶν Προφητικῶν Ἐκλογαί. ΡG 9, 704D-705A). Oὕτως, ἡ ἀληθής νηστεία ἀναφέρεται εἰς τήν καθ’ ὅλου ἐν Χριστῷ ζωήν τῶν πιστῶν καί κορυφοῦται διά τῆς συμμετοχῆς αὐτῶν εἰς τήν θείαν λατρείαν καί ἰδίᾳ εἰς τό μυστήριον τῆς Θείας Εὐχαριστίας…’’.
Με βάση αυτή την βασική διασύνδεση εδώ και αρκετές εκατονταετίες κυοφορείται στο εσωτερικό της ιστορικής Ορθόδοξης Εκκλησίας μία παραφθορά στο δίπολο νηστεία – Ευχαριστία. Ενώ η αληθής σχέση της νηστείας με την Θ. Ευχαριστία βρίσκεται στο σύνολο των ετήσιων και συλλογικών περιόδων νηστείας, τις οποίες αναφέρει η Σύνοδος ρητά στο άρθρο 6, δυστυχώς για μια σειρά λόγων κυριάρχησε μέχρι τους «Κολυβάδες» η ατομική σχέση της νηστείας με την Θ. Ευχαριστία. Γιατί η «Μεταλαβιά», που λέει ο απλός λαός, «…εἶναι ἡ κατ’ ἐξοχήν ἔκφρασις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὀντότητος…».
Γι αυτό η εν λόγω Σύνοδος επαναφέρει με συνοδική πλέον απόφαση την αρχέγονη και ορθή Παράδοση στο ζήτημα αυτό, χωρίς να κακίζει στο πλαίσιο αυτό και την επί πλέον προσωπική νηστεία (άρθρο 9). Ταυτόχρονα θέτει ως όριο και διαχωριστική γραμμή -μας δίνει deadline- για την τακτική «θείαν Μεταλήψιν»: «…το σύνολο των πιστών της Εκκλησίας… νά τηρῇ τάς ἱεράς νηστείας καί τήν ἀπό μεσονυκτίου ἀσιτίαν..». Μένει όμως μόνο ένα κενό για τις λεγόμενες «μικρές αγρυπνίες», οι οποίες τελειώνουν κοντα στις 01.00 μετά τα μεσάνυχτα…
Ζ. Η κοινή τράπεζα και η χαρά της λήψης της κοινής τροφής
Δεν μπορώ, τέλος, να μη παρατηρήσω ότι απουσιάζει μία ενότητα για τη σημασία της κοινής λήψης της τροφής (κοινή τράπεζα), την οποία η παράδοση την έχει σε ξεχωριστή θέση, όπως είναι το «οικογενειακό τραπέζι». Ας προσέξουμε και στην Ακολουθία του ορθόδοξου Γάμου το ψαλμικό: ’‘…Οι υιοί σου ως νεόφυτα ελαιών, κύκλω της τραπέζης σου…’’ (Ακολουθία του Γάμου, έκδ. Αποστ. Διακονίας 1978, σελ. 11). Αποτελεί μέρος ψαλμού ρκζ΄127). Μια παραλλαγή του αποτελεί και ο στίχος «Κύκλω τής τραπέζης σου ευφράνθητι, καθορών σου Ποιμενάρχα, τά έκγονα φέροντα, κλάδους αγαθοεργίας» στον όγδοο Αναβαθμό του Γ ΄ Ήχου. Αντίθετα στην ακολουθία του διγάμων αναφέρεται: «…και τον ιερολογήσαντα τούτους πρεσβύτερον, συνδειπνείν αυτοίς ου νενόμισται, κατά τον ζ΄κανόνα της εν Νεοκαισαρεία Συνόδου», (οπ. πρ., σελ. 30). Επομένως το κοινό τραπέζι έχει σημαντική θέση στην μετά την Λατρεία ζωή των λαϊκών!
Επικουρικά: γνωστή θεωρητικά και εμπειρικά είναι και η «κοινή τράπεζα» στα μοναστήρια και στις σκήτες, ειδικά σε απομακρυσμένα μέρη (π.χ. Άγος Όρος).
Η Τράπεζα στην Ι. Μ. Βατοπεδίου Αγίου Όρους. Η φωτογραφία από το διαδύκτιο.
Λίγο πριν ξεκινήσει η Κοινή Τράπεζα στην Αγία Λαύρα ξημερώνοντας του Αγίου Αλεξίου στην Αγία Λαύρα Καλαβρύτων στς 17-03-2017. Αποτελεί την τελευταία Πράξη μιας πραγματικής ολονυκτίας.
Κορυφώθηκε με την Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία που τελείωσε περίπου 7.00πμ της Παρασκευής.
Μετά την Κοινή Τράπεζα έγινε αμέσως η μικρή ακολουθία του Υψώματος της Παναγίας και η Ευχαριστία στο Καθολικό…
Σημάδι βεβαίως σημαντικό αποτελεί και το «μοίρασμα του αντιδώρου», οι αρτοκλασίες και τα εορταστικά κόλυβα. Επομένως το όποιο «ασκητικό ιδεώδες» της αρχικής Αποστολικής Εκκλησίας συνδέθηκε με την αναδιανομή των αγαθών μέσω της κοινής «τράπεζας». Δεν αυτονομήθηκε επομένως η άσκηση από την κοινή τροφή.
Εορταστικά κόλυβα με την εικόνα της Πλατυτέρας Μητέρας πάντων, σε μικρή αγρυπνία σε ναΰδριο των Πατρών στις 02-02-2017
Εορταστικά κόλυβα με την εικόνα του Αγίου Αλεξίου, σε πλήρη αγρυπνία στην Αγία Λαύρα Καλαβρύτων στις 17-03-2017. Η φωτογραφία χωρίς επί πλέον φωτισμό.
Έτσι στα πρώτα χρόνια επιχειρήθηκε (βλ. Πράξεις) η «διακονία των Τραπεζών» η οποία έχει περάσει ως σπόρος στη συλλογική ζωή των χριστιανών διατηρώντας το νόημα της ανακατανομής του πλούτου. Όταν στις επόμενες εκατονταετίες κάποιες φορές αυτονομήθηκε η άσκηση από την ανακατανομή, πήρε και το κοινό τραπέζι αρνητικά χαρακτηριστικά. Σήμερα π.χ. κάποιες φορές έχει αλλοτριωθεί, όσες φορές έχει μετατραπεί σε επίδειξη. Μπορούμε αυτό να το παρατηρήσουμε σε σημαντικά λειτουργικά γεγονότα, όπως οι βαπτίσεις, ο γάμος, οι ονομαστικές εορτές, οι κηδείες, τα μνημόσυνα, κλπ.
Για να δούμε την κατάληξη της παραφθοράς ας σκεφτούμε π.χ. την μνημονιακή «συνεργασία» Αρχιεπισκοπής Αθηνών και … «Σκάϊ». Και ακόμη περισσότερο φαινόμενα όπως: α) ‘’…πρόσδεση πολλών Εκκλησιών ή και Μονών σε επίπεδο θεσμικό με τις κρατικές εξουσίες και η αναλογούσα διαπλοκή σε επίπεδο πολιτικό, οικονομικό, ιδεολογικό, ακόμη και θεολογικό…’’, β) ‘’…οικονομική διαπλοκή Προκαθημένων ή και Συνόδων με παράγοντες του Κεφαλαίου, των Μίντια, του Πρωταθλητισμού, μέχρι και του «υποκόσμου», είτε άμεσα, είτε έμμεσα. Μιλάω για τον- υφέρποντα ή φανερό αστοχριστιανισμό…’’ (από κείμενό μου ως ΜτΒ, 8-3-2014, manitaritoubounou).
Η. Μικρός Επίλογος
Οι αποφάσεις της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου, παρά τα όποια κενά διαπιστώσαμε όσοι δεν μετείχαμε έμμεσα ή άμεσα στις αποφάσεις της, και παρά το τραύμα της αποχής τεσσάρων Πατριαρχείων (Πρεσβυγενούς Πατριαρχείου της Αντιόχειας και των νεώτερων Πατριαρχείων της Ρωσίας, Βουλγαρίας και Γεωργίας) είναι θεμέλιο για την πάρα πέρα προσωπική, συλλογική και ιστορική πορεία μας.
Έγιναν στην ενότητα περί της σπουδαιότητας της νηστείας–κατά την ταπεινή μου γνώμη– πέντε σημαντικά ξεκαθαρίσματα, ενώ έμεινε και μιά ασάφεια.
α) Έγινε η ορθή σύνδεση νηστείας και κοινωνικών σχέσεων των πιστών ως ανθρώπινα πρόσωπα.
β) Τονίστηκε η σχέση νηστείας και αλληλεγγύης.
γ) Δόθηκε προοπτική και ευρύτερο πνευματικό νόημα στους σύγχρονους αγώνες για το δίκιο.
δ) Συνδέθηκε ορθά η νηστεία με την Θεία Ευχαριστεία στη λογική της τακτικής θείας Μετάληψης.
ε) Δόθηκε με προσοχή η αναγκαία ευελιξία – οικονομία στις δυσκολίες της νηστείας.
στ) Δεν δόθηκε χώρος για τη χαρά της κοινής τροφής (π.χ. κοινή τράπεζα) αφού η τροφή αυτή καθευατή δεν αποτελεί από μόνη της «κακό», αλλά ο τρόπος συλλογής και κατανάλωσης. Και πιθανά αυτή η έλλειψη να αποτελέσει τον «αδύναμο κρίκο» σε συντηρητικές ομάδες πιστών που έχουν μια τάση θεολογικής εξαΰλωσης και μονοφυστισμού… Και «ο νοών νοείτω».
Θ. Παράρτημα 1ο – Η Απόφαση της Μεγάλης Συνόδου
Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΣ ΤΗΣ ΝΗΣΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΤΗΡΗΣΙΣ ΑΥΤΗΣ ΣΗΜΕΡΟΝ: (Βλέπε https://www.holycouncil.org/-/fasting?_101_INSTANCE_VA0WE2pZ4Y0I_languageId=el_GR).
Σημείωση: Στο επόμενο άρθρο θα γίνει μια απόπειρα σχολιασμού για το δύσκολο πλέον ζήτημα του γάμου. Η 1η ενότητά του είναι: Γάμος εν γένει και ορθόδοξος χριστιανικός γάμος –Μέρος ΙΙΙ -Ενότητα 1η – Σχόλια για την Αγία & Μεγ. Σύνοδο της Κρήτης 2016
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας είναι πτυχιούχος θεολογίας, εργάζεται ως φυσικός στην δευτεροβάθμια εκπ/ση, είναι έγγαμος, αρθρογραφεί συχνά την τελευταία δεκαετία και συμμετέχει ενεργά κατά περιόδους σε πολιτισμικές και συνδικαλιστικές συλλογικότητες.
